इंदिरा गांधी आणि नरेंद्र मोदी: नेतृत्वाची तुलना

काश्मीरमधील पहलगाम येथे नुकत्याच झालेल्या दहशतवादी हल्ल्याने संपूर्ण देशाला धक्का बसला. या हल्ल्यात २६ निष्पाप नागरिकांना आपले प्राण गमवावे लागले. भारताने या हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून पाकिस्तानमध्ये घुसून ९ दहशतवादी तळ उद्ध्वस्त केले. इतकेच नव्हे तर, पाकिस्तानने पुन्हा आगळीक करण्याचा प्रयत्न केला असता, भारताने त्यांचे एअर बेस नेस्तनाबूत केले, ज्यामुळे पाकिस्तानला अखेर गुडघे टेकावे लागले. या घटनेनंतर भारत-पाक युद्धविराम झाला आणि देशभरात पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या कणखर नेतृत्वाची प्रशंसा होत आहे. अशा वातावरणात, काँग्रेस कार्यकर्ते इंदिरा गांधी यांचे फोटो प्रसारित करून त्यांच्या श्रेष्ठत्वाचे दाखले देत असल्याचे चित्र दिसत आहे.

इंदिरा गांधी या निःसंशयपणे भारताच्या इतिहासातील एक प्रभावशाली पंतप्रधान होत्या, हे कुणीही नाकारू शकत नाही. १९७१ च्या युद्धात पाकिस्तानचे दोन तुकडे करून बांगलादेशाच्या निर्मितीतील त्यांची भूमिका अविस्मरणीय आहे. तथापि, त्यांनी देशावर लादलेली आणीबाणी हा त्यांच्या कारकिर्दीतील एक विवादास्पद अध्याय आहे, ज्याला विसरता येणार नाही.

दुसरीकडे, सध्याच्या काळात पंतप्रधान नरेंद्र मोदी हे देशातील सर्वात शक्तिशाली नेते म्हणून ओळखले जातात. त्यांच्या नेतृत्वाखाली भारताने आर्थिक क्षेत्रात जगात पाचवे स्थान गाठल्याचा दावा केला जातो. दहशतवादाविरुद्ध त्यांनी घेतलेली कठोर भूमिका आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताची प्रतिमा उंचावण्याचे श्रेयही त्यांना दिले जाते. अशा परिस्थितीत, काँग्रेस पक्षाला जनता वारंवार का नाकारत आहे, याचा विचार त्यांच्या कार्यकर्त्यांनी करणे गरजेचे आहे, असे मत राजकीय विश्लेषक व्यक्त करतात.

इंदिरा गांधी आणि नरेंद्र मोदी: नेतृत्वाची तुलना

इंदिरा गांधी आणि नरेंद्र मोदी या दोन्ही नेत्यांच्या कार्यशैली आणि धोरणांची तुलना अनेकदा केली जाते.

• नेतृत्व शैली: इंदिरा गांधी या त्यांच्या निर्भीड आणि कणखर निर्णयांसाठी ओळखल्या जात होत्या. त्यांची देशाला एकसंध ठेवण्याची धमक आणि प्रसंगी कठोर भूमिका घेण्याची तयारी यामुळे त्यांना ‘आयर्न लेडी’ म्हटले जायचे. तथापि, त्यांच्यावर व्यक्तिस्त आणि सत्ताकेंद्रित राजकारणाचे आरोपही झाले. नरेंद्र मोदी यांचीही प्रतिमा एक मजबूत आणि निर्णायक नेता अशीच आहे. त्यांच्या कार्यकाळात अनेक धाडसी निर्णय घेण्यात आले, जसे की नोटाबंदी आणि कलम ३७० हटवणे. त्यांच्या संवाद कौशल्यामुळे ते थेट जनतेशी जोडले जातात, पण त्यांच्यावरही विरोधकांकडून लोकशाही मूल्यांच्या अवमूल्यनाचे आरोप केले जातात.

• राष्ट्रीय सुरक्षा: इंदिरा गांधींच्या काळात १९७१ चे युद्ध भारताने जिंकले आणि पाकिस्तानची फाळणी झाली. राष्ट्रीय सुरक्षेच्या बाबतीत त्यांची भूमिका अत्यंत कठोर असे. नरेंद्र मोदींच्या काळातही सर्जिकल स्ट्राईक आणि बालाकोट एअर स्ट्राईक यांसारख्या कारवायांनी भारताच्या बदललेल्या सुरक्षा धोरणाचे संकेत दिले. पहलगाम हल्ल्यानंतर भारताने दिलेले प्रत्युत्तर हे त्याचेच द्योतक आहे.

• आर्थिक धोरणे: इंदिरा गांधींच्या काळात ‘गरिबी हटाओ’चा नारा दिला गेला आणि बँकांचे राष्ट्रीयीकरण करण्यात आले. त्यांची आर्थिक धोरणे समाजवादी विचारसरणीकडे झुकलेली होती. नरेंद्र मोदींच्या काळात आर्थिक उदारीकरण आणि ‘मेक इन इंडिया’, ‘डिजिटल इंडिया’ यांसारख्या योजनांवर भर दिला जात आहे. भारताला जगातील तिसरी आर्थिक शक्ती बनवण्याचे ध्येय त्यांनी ठेवले आहे.

• राजकीय प्रभाव आणि वाद: इंदिरा गांधींनी काँग्रेस पक्षावर आणि भारतीय राजकारणावर दीर्घकाळ वर्चस्व गाजवले. आणीबाणी हा त्यांच्या कारकिर्दीतील सर्वात मोठा वाद ठरला. नरेंद्र मोदी हेदेखील सध्या भारतीय राजकारणातील सर्वात प्रभावी नेते आहेत, ज्यांच्या नेतृत्वाखाली भाजपने मोठे यश मिळवले आहे. तथापि, त्यांच्या काही धोरणांवरून आणि निर्णयांवरून देशात आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वाद निर्माण झाले आहेत.

१९७१ चे युद्ध आणि अनुत्तरित प्रश्न

१९७१ च्या युद्धात भारताने पाकिस्तानवर निर्णायक विजय मिळवला आणि बांगलादेश स्वतंत्र झाला. पण काही प्रश्न आजही विचारले जातात:

• बांगलादेश भारताने ताब्यात का घेतला नाही? भारताची भूमिका बांगलादेशला स्वतंत्र राष्ट्र म्हणून मान्यता देण्याची होती, त्याला भारतात विलीन करण्याची नव्हती. तत्कालीन आंतरराष्ट्रीय परिस्थिती, भारताची तटस्थता आणि एका स्वतंत्र राष्ट्राच्या निर्मितीला मदत करणे हे भारताचे धोरण होते. बांगलादेशला ताब्यात घेतल्यास भारतावर आक्रमणकर्ता म्हणून टीका झाली असती आणि परिस्थिती अधिक गुंतागुंतीची झाली असती.

• पाकव्याप्त काश्मीर (POK) ताब्यात का घेतला नाही? हा एक जटिल प्रश्न आहे. १९७१ च्या युद्धानंतर झालेल्या सिमला करारानुसार, काश्मीरसह सर्व वादग्रस्त मुद्दे द्विपक्षीय चर्चेतून आणि शांततामय मार्गाने सोडवण्यावर दोन्ही देशांनी सहमती दर्शवली. POK लष्करी कारवाईने ताब्यात घेणे हे त्या कराराच्या भावनेच्या विरोधात गेले असते आणि यामुळे युद्धाची व्याप्ती वाढून आंतरराष्ट्रीय दबावही वाढला असता.

जनतेचा कौल: बुद्ध की युद्ध?

समाजात नेहमीच दोन प्रकारचे विचारप्रवाह दिसून येतात. काही जण “युद्ध नको, बुद्ध हवा” असे म्हणत शांतता आणि अहिंसेचा पुरस्कार करतात, तर काही जण “पाकिस्तानला धडा शिकवा” अशी आक्रमक भूमिका घेतात. परंतु, जेव्हा देशाच्या सार्वभौमत्वावर आणि सुरक्षेवर हल्ला होतो, तेव्हा कठोर कारवाईची अपेक्षा केली जाते. अशा वेळी इंदिरा गांधींसारख्या नेत्यांची आठवण होते, ज्यांनी १९७१ च्या युद्धात निर्णायक भूमिका बजावली होती आणि भारताला एक ऐतिहासिक विजय मिळवून दिला होता.

थोडक्यात, देशाचे नेतृत्व कोणीही करत असले तरी, राष्ट्रीय सुरक्षा, आर्थिक प्रगती आणि आंतरराष्ट्रीय संबंध यांसारख्या महत्त्वाच्या बाबींवर जनतेचे बारीक लक्ष असते. इतिहासातील चुकांपासून बोध घेऊन आणि वर्तमान काळातील आव्हानांना समर्थपणे तोंड देऊनच देश प्रगती करू शकतो. कणखर आणि दूरदृष्टीचे नेतृत्व हेच काळाची गरज आहे, हेच या सर्व घटनांवरून दिसून येते.

• सुदीप पुणेकर