संत भानुदास महाराज (इ. स. १४४८ – १५१३) हे वारकरी संप्रदायातील एक महान संत आणि संत एकनाथांचे पणजोबा होते. त्यांची सर्वात मोठी ओळख म्हणजे, त्यांनी कर्नाटकातील विजयनगर (हंपी) येथून पंढरपूरच्या विठ्ठलाची मूर्ती परत आणली. ही कथा त्यांच्या अपार भक्ती आणि दृढ निश्चयाचे प्रतीक आहे.
श्री विठ्ठल हंपीला कसे गेले?
ही कथा विजयनगर साम्राज्याचे महान राजे कृष्णदेवराय यांच्या काळातील आहे. राजा कृष्णदेवराय हे स्वतः भगवान विष्णूचे मोठे भक्त होते. एकदा ते पंढरपूरच्या दर्शनाला आले असता, श्री विठ्ठलाच्या सुंदर आणि आकर्षक मूर्तीने ते अत्यंत प्रभावित झाले. विठ्ठलावरील प्रेमापोटी त्यांनी ठरवले की, या दैवताची स्थापना आपल्या राज्यात, म्हणजेच विजयनगर (हंपी) येथे, एका भव्य मंदिरात करावी.
त्यानुसार, त्यांनी श्री विठ्ठलाची मूर्ती मोठ्या सन्मानाने आणि लवाजम्यासह आपल्या राजधानीत नेली. तिथे त्यांनी विठ्ठलासाठी एक सुंदर मंदिरही बांधले, जे आजही ‘विठ्ठलस्वामी मंदिर’ म्हणून हंपीमध्ये प्रसिद्ध आहे.
मात्र, पंढरपुरातून विठ्ठल गेल्यामुळे संपूर्ण गाव आणि वारकरी संप्रदाय पोरका झाला. पंढरीची सगळी शोभा आणि चैतन्यच हरपले. चंद्रभागेच्या तीरावर भक्तांचा आक्रोश होता, पण राजासमोर कोणाचे काही चालले नाही.
संत भानुदासांचा निश्चय आणि कथा
अशा कठीण काळात, पैठणचे रहिवासी असलेले संत भानुदास महाराज पंढरपूरला आले. पंढरीची ही अवस्था आणि भक्तांची व्याकुळता पाहून त्यांचे हृदय पिळवटून निघाले. त्यांनी त्याच क्षणी निश्चय केला की, “जोपर्यंत मी माझ्या विठ्ठलाला परत पंढरपुरात आणत नाही, तोपर्यंत अन्न-पाणी ग्रहण करणार नाही.”
हा दृढ निश्चय करून भानुदास महाराज पायीच हंपीच्या दिशेने निघाले.
हंपीमधील प्रसंग आणि चमत्कार
अनेक दिवसांच्या खडतर प्रवासानंतर ते हंपीला पोहोचले. तिथे त्यांना समजले की, विठ्ठलाची मूर्ती राजा कृष्णदेवरायांच्या राजवाड्यातील देवघरात आहे आणि तिथे सामान्य माणसाला प्रवेश नाही. भानुदास महाराज राजवाड्याबाहेर बसून विठ्ठलाचा धावा करू लागले. त्यांची भक्ती इतकी तीव्र होती की, त्यांच्या आर्त हाकेला विठ्ठलाने प्रतिसाद दिला.
या घटनेबद्दल एक प्रसिद्ध आख्यायिका सांगितली जाते:
- हाराचा प्रसंग: राजा कृष्णदेवरायांच्या राणीचा एक अत्यंत मौल्यवान मोत्याचा हार हरवला. सगळीकडे शोधाशोध झाली, पण तो सापडला नाही. त्याचवेळी काही लोकांनी राजाचे कान भरले की, पंढरपूरहून आलेला एक व्यक्ती (भानुदास) राजवाड्याबाहेर फिरत असतो, कदाचित त्यानेच हार चोरला असेल.
- राजाचा आदेश आणि भानुदासांची परीक्षा: राजाने भानुदासांना बोलावून घेतले आणि हाराबद्दल विचारले. भानुदासांनी आपण निर्दोष असल्याचे सांगितले. पण राजाने त्यांच्यावर विश्वास ठेवला नाही आणि त्यांना सुळावर चढवण्याची शिक्षा सुनावली.
- भक्तीचा विजय: भानुदास किंचितही डगमगले नाहीत. त्यांना खात्री होती की, त्यांचा विठ्ठल त्यांचे रक्षण नक्की करेल. सुळावर चढण्यापूर्वी त्यांनी विठ्ठलाला उद्देशून एक अभंग म्हटला. तो अभंग होता:
“जैसी हरळाची जाती । पर्ये जळोनि अंगे होती ॥”
त्यांच्या भक्तीचा आणि निर्दोषपणाचा चमत्कार झाला. ज्या सुळावर त्यांना चढवले जाणार होते, त्या सुळालाच पालवी फुटली आणि त्याचे एका सुंदर वृक्षात रूपांतर झाले. हा अद्भुत चमत्कार पाहून राजा कृष्णदेवराय चकित झाले. त्याचवेळी, राणीचा हरवलेला हार विठ्ठलाच्या मूर्तीच्या गळ्यात आढळून आला.
श्री विठ्ठलाचे पंढरपुरात पुनरागमन
हा चमत्कार पाहून राजा कृष्णदेवराय यांना आपली चूक समजली. त्यांना भानुदासांच्या भक्तीची आणि विठ्ठलाच्या महानतेची प्रचिती आली. त्यांना हेही कळून चुकले की, विठ्ठलाचे खरे स्थान पंढरपूरच आहे आणि तिथेच तो शोभून दिसतो.
राजाला पश्चात्ताप झाला आणि त्याने संत भानुदासांची क्षमा मागितली. त्यांनी मोठ्या सन्मानाने आणि शासकीय लवाजम्यासह श्री विठ्ठलाची मूर्ती संत भानुदासांच्या स्वाधीन केली.
संत भानुदास महाराज मोठ्या आनंदाने आणि भक्तांच्या जयघोषात विठ्ठलाला घेऊन पंढरपूरला परत आले. पंढरीत जणू दिवाळीच साजरी झाली. हरपलेले चैतन्य परत आले आणि चंद्रभागेच्या तीरावर पुन्हा एकदा भक्तीचा मळा फुलला.
अशाप्रकारे, संत भानुदास महाराजांनी आपल्या अविचल भक्ती आणि दृढ निश्चयाच्या जोरावर श्री विठ्ठलाला हंपीहून परत आणले आणि वारकरी संप्रदायाचे प्राण वाचवले. म्हणूनच वारकरी संप्रदायात त्यांना अत्यंत आदराचे स्थान आहे.
