इचलकरंजी (जि. कोल्हापूर) येथे 28 जून रोजी आपटे वाचन मंदिर आणि इचलकरंजी साहित्य संमेलन स्मृती ट्रस्ट यांच्या संयुक्त विद्यमाने ‘उत्कृष्ट साहित्यकृती 2024’ पुरस्कार वितरण सोहळा आयोजित करण्यात आला आहे. या कार्यक्रमात नागपूरच्या कवयित्री सुनिता झाडे यांना ‘इंदिरा संत उत्कृष्ट काव्यसंग्रह पुरस्कार’ देण्यात येणार आहे. त्यांचा ‘शब्दांच्या पसाऱ्यातील अर्थांच्या आत्महत्या’ हा काव्यसंग्रह या पुरस्कारासाठी निवडण्यात आला आहे. साहित्य क्षेत्रातील या प्रतिष्ठित पुरस्कारामुळे झाडे यांचे कार्य अधिक उजळून निघाले आहे.
————————————
आपल्या सभोवताली शब्दांचे ढिगारे साचले आहेत. प्रेम, स्वातंत्र्य, बंड, स्त्री, वेदना… हे आणि असे अनेक शब्द रोजच्या वापरात इतके गुळगुळीत झाले आहेत की त्यांचा आत्माच हरवून गेला आहे. एखाद्या चलनी नाण्यासारखे घासून गुळगुळीत झालेले हे शब्द आपला खरा अर्थ विसरून बसले आहेत. शब्दांच्या या जगात जेव्हा अर्थच आत्महत्या करू लागतात, तेव्हा समाज वैचारिक आणि भावनिकदृष्ट्या दिवाळखोर होऊ लागतो. याच मरणासन्न काळात, काही धाडसी माणसं या शब्दांना पुन्हा जिवंत करण्याचं, त्यांच्यात प्राण फुंकण्याचं व्रत स्वीकारतात. सुनीता झाडे हे त्याच व्रताचं, त्याच धाडसाचं नाव आहे.
पत्रकारितेची प्रयोगशाळा: शब्दांच्या मृत्यूचे निदान
सुनीता झाडे या केवळ कवयित्री नाहीत, तर त्या शब्दांच्या पोस्टमार्टम रिपोर्टर आहेत. कोणताही कवी जन्माला येण्याआधी त्याच्या आत एक सजग निरीक्षक दडलेला असतो. सुनीता यांच्यातील या निरीक्षकाला धार मिळाली ती पत्रकारितेच्या प्रयोगशाळेत. ‘लोकमत’, ‘नवराष्ट्र’, ‘देशोन्नती’ आणि ‘पुण्यनगरी’ सारख्या वृत्तपत्रांच्या न्यूजरूममध्ये वरिष्ठ उपसंपादक म्हणून काम करताना, त्यांनी शब्दांचे हे हत्याकांड अगदी जवळून पाहिले. बातमीच्या नावाखाली सत्य कसे दडपले जाते, भावना कशा बोथट केल्या जातात आणि शब्दांचा वापर करून लोकांच्या विचारांना कसे नियंत्रित केले जाते, याचे त्या प्रत्यक्ष साक्षीदार होत्या. पत्रकारितेच्या या रणभूमीवर त्यांनी शब्दांच्या मृतदेहांचे शवविच्छेदन केले आणि त्यातूनच त्यांना शब्दांना पोखरणाऱ्या रोगाचे अचूक निदान करता आले.
साहित्य निर्मिती: शब्दांवर एक धाडसी शस्त्रक्रिया
जेव्हा रोगाचे निदान होते, तेव्हा खरी गरज असते ती एका धाडसी शस्त्रक्रियेची. सुनीता झाडे यांची साहित्यनिर्मिती ही नेमकी तीच शस्त्रक्रिया आहे.
त्यांच्या प्रवासाचा पहिला टप्पा होता ‘कॉमनवुमन’ (२००६). या संग्रहातून त्यांनी रोजच्या जगण्यातल्या सामान्य स्त्रीच्या आत दडपलेल्या, पण व्यक्त न झालेल्या भावनांना आणि अनुभवांना शब्दांची वाट मोकळी करून दिली. ही शस्त्रक्रियेची पहिली चीर होती, जिथून समाजाच्या शरीरात साचलेला पू बाहेर येऊ लागला.
यानंतरचा टप्पा होता ‘आत्मनग्न’ (२०१०). इथे त्या अधिक खोलवर गेल्या. समाजाच्या आणि स्वतःच्या मनावर चढलेली दांभिकतेची, परंपरेची आणि अपेक्षांची पुटं त्यांनी शब्दांनी ओरबाडून काढली. स्वतःच्या अस्तित्वाला नग्नपणे सामोरे जाण्याचे हे धाडस होते, जे अनेकांना अस्वस्थ करणारे पण तितकेच आवश्यक होते.
आणि आता, त्यांच्या प्रवासातील सर्वात महत्त्वाचा आणि तितकाच आव्हानात्मक टप्पा म्हणजे ‘शब्दांच्या पसाऱ्यात अर्थांच्या आत्महत्या’ (२०२४). या संग्रहात त्या केवळ एका व्यक्तीच्या किंवा समूहाच्या वेदनेवर थांबत नाहीत. त्या थेट व्यवस्थेच्या, धर्माच्या आणि संस्कृतीच्या त्या मुळांवर घाव घालतात, जिथे शब्दांना नपुंसक बनवण्याचे आणि त्यांच्या अर्थांची हत्या करण्याचे कारखाने चालतात. ही कविता म्हणजे शब्दांवर केलेली मलमपट्टी नाही, तर ती थेट समाजमनाच्या सडलेल्या भागावर केलेली एक मोठी शस्त्रक्रिया आहे. त्यांच्या ‘रसिया‘ या ललितबंधाने आणि ‘द सेकंड सोच‘ या हिंदी कवितासंग्रहाने त्यांच्या या शब्द-चिकित्सेला बहुभाषिक आणि बहुआयामी बनवले आहे.
सन्मानाची मोहोर: जगाने दिलेला कौल
जेव्हा एखादी शस्त्रक्रिया यशस्वी होते, तेव्हा जग त्याची दखल घेतेच. सुनीता झाडे यांच्या या धाडसी शब्द-चिकित्सेला मिळालेले पुरस्कार हे त्याच यशावर उमटलेले शिक्के आहेत. ‘कॉमनवुमन’ आणि ‘आत्मनग्न’ ला मिळालेल्या विदर्भ साहित्य संघ आणि पद्मगंधा प्रतिष्ठानच्या पुरस्कारांपासून ते ‘शब्दांच्या पसाऱ्यातील अर्थांच्या आत्महत्या’ या एकाच संग्रहाला मिळालेल्या इंदिरा संत पुरस्कार, यशवंतराव चव्हाण साहित्य सन्मान, कवी धम्मपाल रत्नाकर पुरस्कार आणि शरच्चंद्र मुक्तिबोध पुरस्कारापर्यंतचा प्रवास हा त्यांच्या सातत्याचा आणि साहित्यिक उंचीचा पुरावा आहे. पत्रकारितेसाठी मिळालेला सन्मान त्यांच्या निदानाच्या अचूकतेची साक्ष देतो, तर सावित्रीबाई फुले आणि प्रियदर्शनी इंदिरा गांधी यांच्या नावाने मिळालेले पुरस्कार त्यांच्यातील बंडखोर स्त्री-शक्तीला सलाम करतात.
एक जिवंत कृती
आज सुनीता झाडे या डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संशोधन व प्रशिक्षण संस्थेत (बार्टी) प्रकल्प अधिकारी म्हणून कार्यरत आहेत. याचा अर्थ, त्या आता केवळ निदान आणि उपचारच नाही, तर एक निरोगी वैचारिक समाज घडावा यासाठी थेट धोरणात्मक पातळीवर कार्यरत आहेत.
थोडक्यात, सुनीता झाडे केवळ कागदावर शाई पसरवत नाहीत. त्या शब्दांच्या रक्ताळलेल्या जगात अर्थांचा श्वास टिकवून ठेवण्यासाठी लढणारी एक योद्धा आहेत. त्यांचे लिहिणे हे केवळ साहित्य निर्मिती नाही; ते एका मरणासन्न युगात जीवंत राहण्यासाठी आणि विचारांना जिवंत ठेवण्यासाठी केलेला एक वैचारिक आणि भावनिक संघर्ष आहे. म्हणूनच, ते आजच्या काळातील सर्वात जिवंत आणि आवश्यक कृतींपैकी एक ठरते.
- सुनील ढेपे, संपादक, धाराशिव लाइव्ह
