गणेशोत्सव, महाराष्ट्रातच नव्हे तर संपूर्ण भारतात सर्वात मोठा आणि उत्साहाने साजरा केला जाणारा सण, भगवान गणेशाच्या जन्मदिवसाचा उत्सव आहे. हा सण केवळ धार्मिक महत्त्वच नाही तर सांस्कृतिक आणि सामाजिक ऐक्य दर्शवतो. काळाच्या ओघात या उत्सवाने अनेक बदल अनुभवले आहेत. जुन्या काळातील साधेपणा आणि आध्यात्मिकता आजही टिकून आहे, पण आधुनिकीकरण आणि व्यावसायीकरणामुळे त्याचे स्वरूप बदलले आहे.
गणेशोत्सवाची सुरुवात आणि इतिहास
गणेशोत्सवाची सुरुवात नेमकी कधी आणि कोणी केली यावर इतिहासात एकमत नाही. काही अभ्यासकांच्या मते, शिवाजी महाराजांनी या सणाला राजाश्रय दिला होता. तर काहींच्या मते, पुण्यातील पेशवे घराण्याने याला चालना दिली. पण, लोकमान्य टिळकांनी या सणाला सार्वजनिक स्वरूप देऊन त्याला राष्ट्रीय चळवळीचे एक प्रभावी माध्यम बनवले हे निश्चित. १८९३ मध्ये, ब्रिटिश राजवटीत, लोकांना एकत्र आणण्यासाठी आणि राष्ट्रीय जागृती निर्माण करण्यासाठी त्यांनी गणेशोत्सवाला सार्वजनिक स्वरूप दिले.
जुन्या काळातील गणेशोत्सव
जुन्या काळातील गणेशोत्सव हा मुख्यतः घरापुरता मर्यादित होता. कुटुंब आणि मित्रमंडळी एकत्र येऊन गणपतीची पूजा करत असत. मातीच्या मूर्तींची स्थापना, साधे सजावट, पारंपरिक भजन-कीर्तन आणि मोदक हे त्याचे मुख्य वैशिष्ट्य होते. यामागे धार्मिक भावना आणि साधेपणा हा मुख्य हेतू होता. उत्सव छोट्या प्रमाणावर साजरा केला जात असे आणि त्यात कोणत्याही प्रकारचा दिखावा किंवा व्यावसायिक हेतू नव्हता.
आजच्या काळातील गणेशोत्सव
आजच्या काळात गणेशोत्सव हा एक भव्य आणि बहुरंगी उत्सव बनला आहे. मोठमोठ्या आणि आकर्षक मूर्ती, भव्य सजावट, विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम, डीजे आणि ध्वनीक्षेपक यांनी हा सण आधुनिक रूप धारण केला आहे. यामागे धार्मिकतेबरोबरच सामाजिक आणि व्यावसायिक हेतूही दिसून येतात. अनेक मंडळे स्पर्धा करून मोठ्या आणि आकर्षक मूर्तींची स्थापना करतात. उत्सवात विविध सांस्कृतिक कार्यक्रम, नाटके, संगीत मैफिली आयोजित केल्या जातात. यामुळे हा सण केवळ धार्मिक न राहता एक सांस्कृतिक महोत्सव बनला आहे.
बदलांची कारणे
- सामाजिक बदल: शहरीकरण, आधुनिकीकरण आणि जागतिकीकरणामुळे उत्सवाचे स्वरूप बदलले आहे. शहरी भागात मोठ्या प्रमाणावर लोक एकत्र येतात आणि उत्सव अधिक भव्य स्वरूप धारण करतो.
- तंत्रज्ञान: ध्वनीक्षेपक, डीजे, आकर्षक प्रकाशयोजना यांनी उत्सवाला एक वेगळे रूप दिले आहे. यामुळे उत्सव अधिक आकर्षक आणि मनोरंजक बनला आहे.
- व्यावसायीकरण: मोठ्या मूर्ती, सजावट, कार्यक्रम यांच्यामागे व्यावसायिक हेतूही दिसून येतात. अनेक कंपन्या या उत्सवाचा वापर आपल्या उत्पादनांच्या जाहिरातीसाठी करतात.
- पर्यावरण जागरूकता: मातीच्या मूर्तींऐवजी पर्यावरणपूरक मूर्ती आणि नैसर्गिक सजावटीकडे कल वाढला आहे. पर्यावरणाच्या प्रदूषणाबद्दल वाढत्या जागरूकतेमुळे लोक पर्यावरणपूरक गणेशोत्सव साजरा करण्याकडे वळत आहेत.
सारांश
गणेशोत्सव हा केवळ एक धार्मिक सण न राहता एक सांस्कृतिक आणि सामाजिक उत्सव बनला आहे. जुन्या काळातील साधेपणा आणि धार्मिकता आजही टिकून आहे, पण आधुनिकीकरण आणि व्यावसायीकरणामुळे त्याचे स्वरूप बदलले आहे. तरीही, गणेशोत्सवाचा मुख्य हेतू – एकता, आनंद आणि भक्ती – आजही तितकाच महत्त्वाचा आहे. बदलत्या काळानुसार आपण या उत्सवाचे स्वरूप बदलले असले तरी त्यामागील भावना आणि मूल्ये अजूनही तशीच आहेत.
– सुनील ढेपे , संपादक, धाराशिव लाइव्ह